Austro-Węgry przystąpiły do budowy drednotów stosunkowo późno. Brak infrastruktury, problemy finansowe, polityczne oraz sprzeciw władz węgierskich do rozbudowy marynarki spowodował, że pierwsze dwie jednostki zatwierdzono w budżecie dopiero w 1910, dwie kolejne w 1911. Klasa Tegetthoff mimo pewnych braków charakteryzowała się nowoczesnym rozmieszczeniem artylerii głównej (4 potrójne wieże umieszczone w superpozycjach na dziobie i rufie).

Schemat okrętów typu Tegetthoff

Pancernik Tegetthoff

Trzy pierwsze jednostki wprowadzono do służby jeszcze przed I wojną światową, czwarta w chwili wybuchu wojny była dopiero wyposażana. Dowództwo floty Austro-Węgier przyglądało się trendom panującym w innych flotach. Starało się korzystać z doświadczeń innych, większych flot. Flota Cesarsko-Królewska starała się nie kopiować bezmyślnie rozwiązań zagranicznych, a dostosowywać je do swoich warunków. Było to na przykład widoczne po wprowadzeniu do służby we flotach brytyjskiej i niemieckiej nowej klasy okrętów – krążowników liniowych. Tak flota brytyjska jak i niemiecka dążyła do posiadania dużych, szybkich jednostek, które umożliwiały zwalczanie lżejszych sił mogących zagrozić szlakom żeglugowym. Krążowniki liniowe mogły stanowić również projekcję sił w różnych rejonach świata, w stosunkowo krótkim czasie. Prędkość jaką zapewniały potężne zespoły napędowe stanowiła kluczowy czynnik mogący zapewnić zarówno doścignięcie wroga, jak również odwrót, w przypadku gdy przeciwnik okazał się zbyt silny. W chwili pojawienia się zagrożenia na odległych akwenach jednostki te mogły szybko przemieścić się w ten rejon. Przyglądając się tym koncepcją dowódca CK floty Rudolf Montecuccoli stwierdził, że tego typu jednostki nie są potrzebne jego flocie. Według niego tego typu okręty są potrzebne tylko i wyłącznie państwom, które posiadają posiadłości w dalekich rejonach świata. Słowa te padły na rozmowach dotyczących budżetu marynarki wojennej w 1911. Przez jakiś czas rozmowy na temat krążowników liniowych dla floty umilkły. Pojawiły się natomiast głosy na temat potrzeby zastąpienia starych pancerników klasy Monarch. Po rozmowach i konsultacjach ostatecznie w 1914 zatwierdzono budowę czterech nowych pancerników. Nowe okręty miały być uzbrojone w działa 350mm, których rozwojem miały zająć się zakłady Škody.

Ersatz Monarch

Po rozpoczęciu I wojny światowej nastąpiły wydarzenia, które spowodowały zmianę w myśleniu dowództwa marynarki wojennej. Skuteczna ucieczka krążownika Goeben do Turcji, czy zagłada eskadry von Spee w bitwie koło Falklandów (przy użyciu krążowników liniowych typu Invincible) rozbudziła wyobraźnie głównodowodzących. Pierwsze studia nad koncepcją szybkich okrętów o silnym uzbrojeniu artyleryjskim przypadają już na drugą połowę 1915. Projektowane okręty postanowiono uzbroić w te same działa, w które miały być wyposażone nowe austro-węgierskie drednoty, w działa o kalibrze 350mm.

Działa 35 cm/45 (13.79") K14 Škoda

Działa przeznaczone na pancerniki Ersatz Monarch powstały w zakładach Škody. Początkowo brano pod uwagę dwa kalibry, 345mm i 355mm. Dopiero po pierwszych obliczeniach wagowych dział przystąpiono do sporządzenia specyfikacji nowych jednostek. Zakłady Škody poza projektem samego działa zaprojektowały również wieże z dwoma i trzema działami. Projekt wież z działami 345mm powstał w kwietniu 1912. Stopień komplikacji wież był bardzo wysoki. Był on spowodowany koniecznością ładowania dział pod każdym kątem podniesienia. Ostatecznie w czerwcu podjęto decyzję o uzbrojeniu nowych okrętów w 10 dział, ale kalibru 350mm. Podczas projektowania wież zrezygnowano z ładowania dział pod każdym kątem (ładowanie miało się odbywać pod kątem do +2º). Budowa nowego dział trwała do listopada 1914, w tym też roku przeprowadzono testy. Oddano łącznie 8 strzałów. Samo działo ważyło 74t., pocisk natomiast 635kg. Prędkość wylotowa pocisku wynosiła 820m/s (komisja zaleciła zmniejszenie prędkości wylotowej w celu zwiększenia żywotności lufy – która wynosiła początkowo 100 wystrzałów). Maksymalna pojemność magazynów amunicyjnych miała wynosić 76 sztuk w czasie pokoju i 88 w czasie wojny. Zasięg strzału wynosił 25km przy kącie podniesienia 20º (w wieżach kąt był ograniczony do 15º). Zamówiono 11 dział, z których ukończono 4 działa, a pozostałe pod koniec wojny były w różnej fazie konstrukcji. Masa wieży podwójnej miała wynosić 603t., natomiast potrójnej 836t. Ostatecznie wyprodukowane działa przekazano armii, a pancerników nigdy nie zbudowano. Podczas wojny działa prowadziły ogień ze stalowej platformy z elementami drewnianymi. Działa używano na froncie włoskim i rumuńskim, gdzie podczas ostrzału ich zasięg wynosił nawet 34km (duży kąt podniesienia).

Działo 350mm na froncie włoskim, 1917

Projekt o oznaczeniu Ia stał się jednocześnie pierwszym projektowanym krążownikiem liniowym dla CK floty. Miał on posiadać trzy wieże, rozmieszczone po jednej na dziobie, rufie i śródokręciu. Ta ostatnia miała być umieszczona pomiędzy kotłowniami. Jednostka miała posiadać duży zasięg (mający sięgać 8000Mm) i wysoką prędkość (30w.). Inną cechą okrętu, która była nowością na okrętach austro-węgierskich, był dodatkowy mały ster awaryjny, na wypadek uszkodzenia steru głównego. W celu obniżenia wyporności obniżono kadłub na rufie i zastosowano maszt trójnożny.

Krążownik liniowy projekt Ia

Dane techniczne:

Wyporność standardowa: 30000t., (34000t. max), wymiary: 220m x 29m x 8,65m, prędkość maksymalna: 30w., moc: 100000KM, zasięg 8000Mm przy 15w., 2700Mm przy 30w., uzbrojenie: 3 x 3 x 350mm, 18 x 1 x 150mm, 18 x 1 x 90mm, 6 wyrzutni torped 533mm., opancerzenie: pancerz burtowy od 100mm do 220mm, pokładu 20mm + 20mm, wieża dowodzenia 270mm, wieże artylerii głównej do 260mm.

Krążownik liniowy projektu Ia

Kolejne projekty powstały dopiero pod koniec 1916. Wersje od Ib do If różniły się przede wszystkim od pierwszego projektu uzbrojeniem głównym. Wobec zmniejszenia mocy produkcyjnych zakładów Škody (związanych z przekierowaniem produkcji na broń dla wojsk lądowych, oraz powołaniem części załóg zakładów pod broń) stwierdzono konieczność ograniczenia liczby dział na przyszłych okrętach. Wobec tego stwierdzono że zamiast trzech potrójnych wież, na okręcie mogą być zamontowane cztery wieże podwójne. Kolejne projekty pierwszej serii były w zasadzie wariacjami na temat rozstawienia uzbrojenia na pokładzie okrętów. Ich dane techniczne w zasadzie się nie różniły.

Krążownik liniowy projekt Ib, Ic, Id, Ie, If

Dane techniczne:

Wyporność standardowa: 30000t., (34000t. max), wymiary: 220m x 29m x 8,65m, prędkość maksymalna: 30w., moc: 100000KM, zasięg 8000Mm przy 15w., 2700Mm przy 30w., uzbrojenie: 4 x 2 x 350mm, 18 x 1 x 150mm, 18 - 20 x 1 x 90mm, 6 wyrzutni torped 533mm., opancerzenie: pancerz burtowy 100mm do 225mm, pokładu 20mm+20mm, wieża dowodzenia 270mm, wieże artylerii głównej do 260mm.

Krążownik liniowy projekt Ib

Krążownik liniowy projekt Ic

Krążownik liniowy projekt Id

Krążownik liniowy projekt Ie

Krążownik liniowy projekt If

Po pierwszej serii projektów nastąpiła przerwa. Bitwa jutlandzka, która odbyła się w dniach 31 maja do 1 czerwca 1916 spowodowała możliwość weryfikacji rozwiązań konstrukcyjnych stosowanych dotychczas na okrętach oraz zmiany kierunków ich rozwoju. Austro-Węgry, jako sojusznik Niemiec otrzymało możliwość wglądu do raportów z bitwy, opisu uszkodzeń i przyczyn ich powstania. Okres od grudnia 1916 do marca 1917 przeznaczono na przestudiowanie tych dokumentów. Zebrane z nich informacje, oraz inne doświadczenia spowodowały zmiany w przyszłych projektach.

W marcu 1917 zebrała się komisja, która obradowała w Poli. Jej członkowie dyskutowali na temat rozwoju marynarki wojennej, oraz nowego uzbrojenia i kształtu nowych jednostek. Głównymi wnioskami wyciągniętymi ze spotkania była konieczność zwiększenia kalibru dział artylerii głównej z 350mm do 380mm (takim jak na typie niemieckim Bayern) lub nawet 420mm (zwiększona penetracja pancerza). Wynikało z tego, że nawet koncepcja nowych jednostek zmodyfikowanego typu Tegetthoff, które były projektowane z działami 350mm była przestarzała. Komisja jeszcze podczas debaty stwierdziła potrzebę zaprojektowania i budowy nie tylko krążowników liniowych, ale także nowych, szybszych oraz silniej uzbrojonych pancerników. Koncepcja szybkich pancerników wydaje się być skutkiem skuteczności w bitwie jutlandzkiej brytyjskiej V eskadry pancerników, z jednostkami typu Queen Elizabeth w składzie, które to podczas bitwy stworzyły szybkie skrzydło floty. Wspierało ono zarówno siły główne, jak i rozpoznawcze. Planowana prędkość szybkich pancerników miała wynosić 25w. (czyli tyle ile w założeniach miały osiągać pancerniki typu Queen Elizabeth). Kilka miesięcy później pojawiły się rysunki nowych pancerników i krążowników liniowych. Były to zapewne tylko rysunki koncepcyjne, które miały przedstawić możliwości zainstalowania cięższego uzbrojenia.

Krążownik liniowy projekt II

Dane techniczne:

Wyporność standardowa: 30000t., (34000t. max), wymiary: 220m x 29m x 8,65m, prędkość maksymalna: 30w., moc: 100000KM, zasięg 8000Mm przy 15w., 2700Mm przy 30w., uzbrojenie: 3 x 2 x 380mm, 18 x 1 x 150mm, 18 x 1 x 90mm, 6 wyrzutni torped 533mm., opancerzenie: pancerz burtowy 100mm do 220mm, pokładu 20mm+20mm, wieża dowodzenia 270mm, wieże artylerii głównej do 350mm.

Krążownik liniowy projekt II

Pancernik projekt III

Dane techniczne:

Wyporność standardowa: 30000t., (32300t. max), wymiary: 200m x 30m x 8,75m, prędkość maksymalna: 25w., moc: 75000KM, zasięg 4600Mm przy 15w., 2200Mm przy 25w., uzbrojenie: 4 x 2 x 380mm, 18 x 1 x 150mm, 14 x 1 x 90mm, 6 wyrzutni torped 533mm., opancerzenie: pancerz burtowy 150mm do 300mm, pokładu 20mm+20mm, wieża dowodzenia 350mm, wieże artylerii głównej do 320mm.

Pancernik projekt III

Z racji zwiększenia zagrożenia ze strony samolotów postanowiono zwrócić uwagę na zwiększenie możliwości przeciwlotniczych krążowników liniowych (działających dalej od wybrzeża niż pancerniki). Postanowiono zrezygnować ze stosowanych wcześniej stanowisk z działami kalibru 90mm (stworzonych na potrzeby pancerników typu Ersatz Monarch), zamiast nich planowano na pokłady okrętów wprowadzić uniwersalne działa kalibru 150mm zamontowane w specjalnych wieżach. Pierwszy projekt z tego typu uzbrojeniem oznaczony był numerem IV.

Krążownik liniowy projekt IV

Dane techniczne:

Wyporność standardowa: 33000t., (36000t. max), wymiary: 230m x 29m x 8,82m, prędkość maksymalna: 30w., moc: 112000KM, zasięg 3000Mm przy 30w., uzbrojenie: 3 x 2 x 380mm, 18 x 1 x 150mm, 4 x 1 x 150mm uniwersalne, 6 wyrzutni torped 533mm., opancerzenie: pancerz burtowy 100mm do 225mm, pokładu 20mm+20mm, wieża dowodzenia 270mm, wieże artylerii głównej do 350mm.

Krążownik liniowy projekt IV

Ostatnimi projektami, które jednocześnie miały prezentować okręty z działami 420mm były projekty V i VI. Było to raczej studium wykonalności niż projekty przeznaczone do budowy w najbliższej przyszłości. Austro-Węgry nie miały odpowiedniej infrastruktury tak stoczniowej jak i transportowej (mógł wystąpić problem z transportem potężnych dział 420mm z zakładów Škody do stoczni). Kolejnym problemem był zły stan finansów państwa (budżet Austro-Węgier nie wytrzymałby tak wysokich wydatków). Innym problemem mogły być ograniczenia techniczne związane z obciążeniami i wytrzymałością materiałów konstrukcyjnych przy budowie tak dużych okrętów. Wszystko to powodowało że projekty te nie były realnymi przedsięwzięciami. Podczas projektowania pancerników zastanawiano się nad zmniejszeniem prędkości z 25 do 24w. Związane to było z możliwie jak największymi oszczędnościami wagowymi. Większy okręt o mniejszej prędkości nie wymagał zwiększenia mocy siłowni (a co za tym idzie jej masy). Jeżeli chodzi natomiast o krążowniki liniowe to zdecydowano się na radykalny krok. Zmniejszenie liczby dział artylerii głównej do minimum. To spowodowało ich podobieństwo do brytyjskiego typu Furious.

Pancernik projekt V

Dane techniczne:

Wyporność standardowa: 37000t., (39600t. max), wymiary: 215m x 32m x 9,5m, prędkość maksymalna: 24w., moc: 56000KM, zasięg 3000Mm przy 24w., uzbrojenie: 4 x 2 x 420mm, 20 x 1 x 150mm, 4 x 1 x 150mm uniwersalne, 6 wyrzutni torped 533mm., opancerzenie: pancerz burtowy 150mm do 300mm, pokładu 20mm+20mm, wieża dowodzenia 350mm, wieże artylerii głównej do 450mm.

Pancernik projekt V

Krążownik liniowy projekt VI

Dane techniczne:

Wyporność standardowa: 32000t., (36000t. max), wymiary: 230m x 29m x 8,82m, prędkość maksymalna: 30w., moc: 112000KM, zasięg 3000Mm przy 30w., uzbrojenie: 2 x 2 x 420mm, 18 x 1 x 150mm, 4 x 1 x 150mm uniwersalne, 6 wyrzutni torped 533mm., opancerzenie: pancerz burtowy 100mm do 225mm, pokładu 20mm+20mm, wieża dowodzenia 270mm, wieże artylerii głównej do 450mm.

Krążownik liniowy projekt VI

Plany budowy ciężkich okrętów artyleryjskich Austro-Węgier przedstawiały się nad wyraz okazale. W budżecie marynarki na lata 1918-1920 postanowiono umieścić budowę 4 dużych pancerników o prędkości 28w., oraz 4 krążowników liniowych o prędkości nawet 35w. (co ciekawe nie było nawet projektów tego typu jednostek). Uzbrojeniem tych okrętów miały być działa o możliwie jak największym kalibrze (który również nie był sprecyzowany). Planowanie budowy takich jednostek było obarczone dużym ryzykiem ekonomicznym. W złej sytuacji finansowej Cesarstwa budowa kosztownych i w dużej mierze niepotrzebnych jednostek mogła doprowadzić do bankructwa. Moce produkcyjne Austro-Węgier były ograniczone, zaś na małym akwenie, jakim był Adriatyk nie było potrzeby rozbudowy silnej floty liniowej. Potrzebne były małe jednostki, takie jak okręty podwodne, niszczyciele i torpedowce. Udowodnili to w pewnym momencie Włosi, których jednostki typu MAS zatopiły austro-węgierski pancernik (Szent Istvan). Ostatecznie plany rozwoju marynarki wojennej skończyły się wraz ze wzrostem nastrojów narodowowyzwoleńczych poszczególnych nacji w Cesarstwie w drugiej połowie 1918. Skutkiem tego było podpisanie zawieszenia broni i rozpad Austro-Węgier.

Ostatnie chwile pancernika Szent Istvan

W przypadku projektowania pancerników i krążowników liniowych CK floty mamy do czynienia ze stopniową, przemyślaną ewolucją koncepcji powyższych klas okrętów. Wynikało to z czerpania doświadczeń zarówno ze strony niemieckiej jak i obserwacji innych marynarek wojennych. Dobrym tego przykładem były drednoty typu Tegetthoff. Połączenie koncepcji układu uzbrojenia okrętów w 4 potrójne wieże w superpozycji przedstawia skumulowanie dwóch kierunków na jednym typie okrętu. Stopniowy postęp technologiczny umożliwiał tworzenie nowoczesnych rozwiązań (koncepcja uniwersalnych dział przeciwlotniczych kalibru 150mm). Po spojrzeniu na projekty Niemiec w zakresie budowy jednostek liniowych okazuje się, że zarówno flota niemiecka jak i austro-węgierska działały w tym samym kierunku (ciężko określić z perspektywy czasu w jakim zakresie te dwie nacje współpracowały ze sobą).

Bibliografia:

http://www.viribusunitis.ca

Erwin Sieche, KuK late WWI capital ship designs, Warship International, No. 4, 1992

https://www.reddit.com

https://en.wikipedia.org

http://navweaps.com/