Podczas traktatu waszyngtońskiego ustalono, że maksymalnym kalibrem dział krążowników ma być 203mm. Głównym powodem do ustalenia tego kalibru była niechęć do wycofania ze służby krążowników typu Hawkins w brytyjskiej Royal Navy. Rozpoczęcie ich budowy nastąpiło jeszcze podczas pierwszej wojny światowej, natomiast ich ukończenie to okres bezpośrednio po I wojnie światowej. Ich uzbrojeniem głównym były działa kalibru 190mm.

Działo 190mm zdemontowane z krążownika Effingham typu Hawkins (zamontowane na Arubie)

W wyniku dyskusji za maksymalny kaliber dział dla krążowników ustalono 203mm (sprzyjało to również Stanom Zjednoczonym projektującym właśnie tak zwanych "zwiadowców" – szybkie krążowniki rozpoznawcze – które w jednej z opcji miały być uzbrojone w działa 203mm – z tego typu projektów wywodziły się przyszłe krążowniki typu Pensacola). Obiektywnie oceniając było to posunięcie umożliwiające równy start dla każdego z sygnatariuszy traktatu. Większość z nich nie budowała w tym czasie dział morskich kalibru 203mm, a jeżeli nawet, to były one przestarzałe.

Artyleria główna krążownika Kent

W Wielkiej Brytanii do projektu tego typu uzbrojenia przystąpiono bezpośrednio po zatwierdzeniu traktatu. Początkowe wymagania co do uniwersalności dział kalibru 203mm spowodowały duże problemy. O ile prowadzenie ognia przeciw celom lądowym i morskim było czymś naturalnym, o tyle cele powietrzne były dużo bardziej wymagające. W przypadku ostrzału celów lądowych i morskich wystarczały stosunkowo niskie kąty podniesienia, a wieże mogły się obracać ze stosunkowo niską prędkością kątową gdyż cele były nieruchome bądź nie poruszały się zbyt szybko. Cele powietrzne natomiast osiągały zazwyczaj duże prędkości, które wiązały się z koniecznością szybkiego podnoszenia i obrotu dział i wież, oraz co ważniejsze zwiększenia kąta podniesienia dział. Tutaj największym problemem okazała się podstawa dział Mk I.

Wieże dział 203mm MkVIII w produkcji, z maksymalnym kątem wychylenia dział

Stopień skomplikowania jej budowy powodował początkowo liczne usterki. Innym problemem było zamontowanie pojedynczego siłownika hydraulicznego, powodowało to duże obciążenia, a co za tym idzie wysoką awaryjność. Po stwierdzeniu błędów konstrukcyjnych podstawę dział zmodyfikowano. Częściową poprawę umożliwiło zwiększenie mocy silników elektrycznych i montaż nowego układu ładowania. Kolejną modyfikacją było wprowadzenie drugiego siłownika,. Tego typu podstawę nazwano Mk II. Podstawy Mk II upraszczały budowę, ale jednocześnie powodowały ograniczenie podniesienia dział do 50º (70º w przypadku podstawy Mk I). Nowe podstawy zainstalowano na krążownikach Norfolk, Doretshire, York i Exeter. Co ciekawe testy nowych podstaw przeprowadzone na krążowniku York były na tyle zadowalające, że trwały tylko kilka godzin.

Wieże na krążowniku Canberra

Początkowo lufa składała się z zewnętrznego płaszcza, który pokrywał warstwę skręconych drutów nawiniętych na wewnętrznym płaszczu, oraz osłony i zamka. Później jej konstrukcję zmieniono. Przy konstruowaniu przewodu lufy zaprzestano stosowania drutu (który komplikował budowę). Łącznie na 168 wyprodukowanych dział 203mm Mark VIII, 28 (w tym dwa prototypy) było wyprodukowanych w tej drugiej wersji.W działach zastosowano zamek Welina (składający się z bloków gwintu) z mechanizmem Asbury (hydraulicznym lub ręcznym domykaniem zamka).

Przykładowy wygląd zamku Welina (kilku bloków gwintu o różnej wysokości) z mechanizmem Asbury-ego

W działa tego typu były uzbrojone wszystkie krążowniki typu County oraz York i Exeter. Często do tych okrętów są dopisywane krążowniki hiszpańskie typu Canarias, jednak były one wyposażone w działa zmodyfikowanego typu (bazowały co prawda na konstrukcji dział Mk VIII – ale miały zmodyfikowaną budowę, przez co były lżejsze, natomiast wieże były posadowione na podstawie rolkowej o innej średnicy). Producentem obu typów dział był Vickers.

Schemat wieży hiszpańskiego krążownika Canarias (podobnej do tych, które były zamontowane na brytyjskich krążowników)

Magazyny ładunków miotających i pocisków znajdowały się na tym samym poziomie. Zagrażało to bezpieczeństwu okrętu w przypadku wybuchu w jednym z magazynów ładunków miotających. Dlatego ładunki te były przenoszone z magazynów do pomieszczenia przeładunkowego przez luki obrotowe, które były szczelne. Ładunki oczekiwały na swego rodzaju półkach zamontowanych na ścianach szybów podnośników. Szyb podnośników był wyposażony w wyciągnik, ten z kolei miał zamontowane dwie komory (jedna była ładowana na dole w pomieszczeniu przeładunkowym ładunków, podczas gdy druga była rozładowywana przy ładowaniu działa). Ładunki miotające były transportowane w poziomie.

Transport pocisków do wieży

Pociski podawano z magazynu pocisków na specjalny tor rolkowy z napędem hydraulicznym, który transportował pocisk do pomieszczenia przeładunkowego pocisków. Można było w ten sposób transportować pionowo do 30 pocisków. Mechanizm ten można było zablokować, w celu załadowania pocisku na wyciągnik pocisków. Na jedno działo przypadał jeden wyciągnik ładunków miotających i jeden wyciągnik pocisków. Pociski dostarczone do pomieszczenia z działami umieszczane były na obrotowych tacach i wpychane do komory działa za pomocą ubijaków, następnie to samo następowało z ładunkami miotającymi. Do ładowania działo musiało być opuszczone do 10º lub 6º, w zależności od podstawy działa.

Działa na York

Działa brytyjskie miały długość 50 kalibrów i ważyły około 17,5t. (wieże ważyły w zależności od wersji ważyły nawet 205 do 220t.). Maksymalny kąt podniesienia zależał od podstawy i wynosił od 70º w przypadku podstawy Mk I do 50º w przypadku podstawy Mk II. Prędkość podnoszenia dział wynosiła maksymalnie do 5,5º na sekundę, natomiast prędkość obrotu to 6º na sekundę. Graniczne wychylenie wież na lewą i prawą burtę wynosiło 150º. Maksymalny kąt ładowania wynosił 10º w przypadku podstawy Mk I i 6º w przypadku podstawy Mk II. Odrzut działa wynosił 61cm.

Działa strzelały dwoma typami pocisków. Półprzeciwpancernym i odłamkowo-burzącym. Ich masa była identyczna. Oba ważyły po 116,1kg. Masa ładunku wybuchowego w środku wynosiła odpowiednio 5,2kg (pocisk półprzeciwpancerny) i 10kg (odłamkowo-burzący). Do ich miotania służyły ładunki o masie około 30kg. W celu zwiększenia żywotności lufy ograniczono prędkość wylotową pocisku z 884m/s do 855m/s. Umożliwiło to osiągnięcie żywotności na poziomie 550 wystrzałów. Zapas amunicji wynosił od 130 pocisków na działo na pierwszych jednostkach typu County, do 172 na York i Exeter.

Zniszczone wieże krążownika Exeter (podczas bitwy u ujścia La Platy)

Na krążownikach zazwyczaj przechowywano tylko ograniczoną ilość pocisków odłamkowo-burzących. Zazwyczaj było ich około 20 sztuk na działo. Maksymalna donośność działa to 28030m przy kącie podniesienia 45º. Zmierzony czas lotu pocisku na odległość 26500m wynosił 78,6 sekundy. Pocisk uderzał w tym wypadku w cel z prędkością 378m/s. Wymagana szybkostrzelność 12 strzałów na minutę (wymóg admiralicji) został ograniczony do 6. Mimo to w warunkach pokojowych osiągnięto maksymalnie 5 strzałów na minutę. Normą była szybkostrzelność od 3 do 4 strzałów na minutę w warunkach wojennych przy ogniu ciągłym.

Wieżę obsługiwało 40 marynarzy natomiast magazyny amunicyjne kolejnych 32.

6 dział zostało zainstalowanych na pojedynczych podstawach w rejonie Dover i Folkestone jako bateria nabrzeżna.

Pocisk odłamkowo-burzący

Pocisk półprzeciwpancerny z czepcem balistycznym

Mimo, że początkowo nie przewidywano montażu potrójnych wież, to admiralicja brytyjska wnioskowała o przygotowanie ich projektu dla przyszłych pokoleń krążowników ciężkich. Okazało się wkrótce, że krążowniki York i Exeter były ostatnimi jednostkami tej klasy we flocie brytyjskiej. Prace projektowe nad krążownikami ciężkimi mimo to postępowały, tuż przed II wojną światową przymierzano się do budowy kolejnych jednostek tej klasy. Wraz z nimi przystąpiono do projektu nowych dział kalibru 203mm. Projekt nowych dział – MkIX – bazował w dużej mierze na projekcie Mk VIII, wprowadzono w nim tylko drobne modyfikacje. W 1941 firma Vickers otrzymała nawet zamówienie na produkcję działa prototypowego, jednak po przyjęciu nowych zasad konstrukcji dział projekt zarzucono. W nowych wytycznych przyjęto możliwość zwiększenia ciśnienia pracy działa. Nowe działo (MkX) było lżejsze, zmianie również uległ zamek. Zamówienie na prototyp tego działa anulowano wraz z rezygnacją z projektu nowych krążowników. Nowe działa miały być zamontowane na nowych potrójnych podstawach. Ich projekt nie został ukończony przed anulowaniem programu.

Dane techniczne dział MkIX/X:

Masa działa: 17t. (MkIX)/12,5t. (MkX);

Masa pocisku: SAP 131,5kg, HE 116kg;

Masa ładunku miotającego: 32,77kg;

Prędkość początkowa: 814m/s;

Zasięg maksymalny: 28620m;

Bibliografia:

Norman Friedman, British Cruisers: Two World Wars and After, Seaforth Publishing, 2011

Leo Marriot, Treaty Cruisers, The First International Warship Building Competition, Pen & Sword Books Limited, 2005

http://navweaps.com

www.dockmuseum.org.uk

https://en.wikipedia.org