Pancernik Richelieu po remoncie w Stanach Zjednoczonych, wrzesień 1943.

W 1934 roku Włosi położyli stępkę pod Littorio i Wittorio Veneto. Były to pierwsze nowoczesne pancerniki włoskie. Francuzi zdawali sobie sprawę, że jednostki klasy Dunkerque nie są wystarczająco silne żeby sprostać jednocześnie okrętom włoskim na Morzu Śródziemnym i flocie niemieckiej na Atlantyku, dlatego też już krótko po rozpoczęciu budowy Strasbourga rozpisano wymagania na nowe pancerniki dla francuskiej Marine Nationale. Ogólne charakterystyki prezentowały się następująco: wyporność 35000t., uzbrojenie główne 8-9 dział kalibru 380-406mm, artyleria średnia zdolna do prowadzenia ognia do celów lądowych, morskich jak i powietrznych, prędkość do 30w., pancerz burtowy do 360mm. Ogólny kształt okrętów miał być zbliżony do typu Dunkerque. Chodziło o uproszczenie projektowania i budowy jednostek. Początkowe projekty z działami kalibru 380mm i 406mm podlegały stopniowej weryfikacji. Rozpatrywano projekty z wieżami czterodziałowymi i trzydziałowymi. Szybko stwierdzono że poczwórne wieże 406mm byłyby po prostu zbyt ciężkie, natomiast w przypadku układu artylerii 3 x 3 x 406mm, przy założonej ochronie kadłuba masa okrętu będzie dużo większa od zakładanych 35000t. 27 listopada 1934 przedłożono 6 wstępnych projektów z działami kalibru 380mm.

Projekt 1

Koncepcja powiększonej Dunkerque, z działami kalibru 380mm na dziobie.

Wyporność: 35350t.; wymiary: 247mx33m; prędkość: 31,5w.; moc maszyn: 150000KM; uzbrojenie: 2x4x380mm, 5x4x130mm; ochrona: pancerz burtowy 360mm, pokład 160mm + 40mm.

Schemat uzbrojenia, projekt 1

Projekt 2

Projekty 2, 3 i 4 koncepcyjnie były najbardziej zbliżone do brytyjskiego typu Nelson.

Wyporność: 35550t.; wymiary: 247mx33m; prędkość: 29,5w.; moc maszyn: 110000KM; uzbrojenie: 1x2x380mm, 2x3x380mm, 5x4x130mm; ochrona: pancerz burtowy 360mm, pokład 160mm + 40mm.

Schemat uzbrojenia, projekt 2

Projekt 3

Wyporność: 35450t.; wymiary: 247mx33m; prędkość: 29,5w.; moc maszyn: 110000KM;uzbrojenie: 1x4x380mm, 2x2x380mm, 5x4x130mm; ochrona: pancerz burtowy 360mm, pokład 160mm + 40mm.

Schemat uzbrojenia, projekt 3

Projekt 4

Wyporność: 36150t.; wymiary: 247mx33m; prędkość: 29,5w.; moc maszyn: 110000KM; uzbrojenie: 3x3x380mm, 5x4x130mm; ochrona: pancerz burtowy 360mm, pokład 160mm + 40mm.

Schemat uzbrojenia, projekt 4

Projekt 5

Wyporność: 35050t.; wymiary: 247mx33m; prędkość: 31,5w.; moc maszyn: 150000KM; uzbrojenie: 2x4x380mm, 3x4x130mm; ochrona: pancerz burtowy 360mm, pokład 160mm + 40mm.

Schemat uzbrojenia, projekt 5

Projekt 6

Wyporność: 35350t.; wymiary: 247mx33m; prędkość: 31,5w.; moc maszyn: 150000KM; uzbrojenie: 2x4x380mm, 3x4x130mm, 2x2x130mm; ochrona: pancerz burtowy 360mm, pokład 160mm + 40mm.

Schemat uzbrojenia, projekt 6

W przypadku wszystkich powyższych projektów najbardziej odpowiedni okazał się projekt pierwszy. Był on w zasadzie powiększoną wersją typu Dunkerque, dzięki temu tak projektowanie jak i budowa przebiegała stosunkowo szybko (a na tym Francuzom najbardziej zależało).

Następnym problemem dostrzeżonym przez francuską marynarkę wojenną były działa średniego kalibru. Po przyjrzeniu się okrętowi wzorcowemu pancernika 35000t. (z przyczyn oczywistych był to typ Nelson - traktat waszyngtoński zakazał budowy pancerników więc jedynymi zaprojektowanymi i ukończonymi jednostkami zgodnie z jego ustaleniami były brytyjskie pancerniki Nelson i Rodney) stwierdzono, że może jednak warto zbadać możliwość instalacji dział kalibru 152mm. Działa 130mm mogły być zbyt słabe, oraz nieodpowiednie dla okrętów tej wielkości (walka nie tylko z niszczycielami, ale również krążownikami nieprzyjaciela). Przedstawiono trzy koncepcje montażu dział kalibru 152mm. Pierwsza to montaż potrójnych wież w miejscach gdzie były zaprojektowane wieże 130mm. Druga to cztery wieże, po dwie na jednej i dwie na drugiej burcie. Trzecia to również cztery wieże, po jednej na obu burtach i dwie w superpozycji na rufie nad hangarem. We wszystkich powyższych koncepcjach jako artylerię przeciwlotniczą wykorzystywano działa 75mm. Działa 75mm nie posiadały jednak zamkniętej podstawy, z tego powodu obawiano się, że podmuchy z dział artylerii głównej lub średniej mogą powodować uszkodzenia dział przeciwlotniczych i obrażenia załogi. W tym momencie podjęto decyzję o rezygnacji z dział 75mm na rzecz wykorzystania dział 152mm do prowadzenia ognia przeciwlotniczego. Decyzja ta zbiegła się w czasie z decyzja o rozmieszczeniu artylerii średniej według pierwszej koncepcji.

Układ uzbrojenia w projekcie ostatecznym Richelieu

Na okrętach postanowiono zastosować nowy typ kotłów (typ Sural), dzięki nim siłownia miała być lżejsza i mniejsza przy porównywalnej mocy. Zastosowano tu dwie kotłownie zamiast trzech. Cytadela została skrócona o blisko 5m, dzięki temu masa opancerzenia również zmalała. Innym ważnym elementem ograniczającym masę okrętu była redukcja grubości głównego pancerza burtowego do 327mm, za to kąt nachylenia został zwiększony z 11º do ponad 15º. Miało to rekompensować zmniejszenie grubości pancerza na burcie. Poza tym zredukowano również opancerzenie wież artylerii średniej i głównej, wieży dowodzenia i grodzi. Uzbrojeniem przeciwlotniczym małego kalibru miały być zautomatyzowane podwójne działka kalibru 37mm (ACAD). Okręty miały być uzbrojone w sześć stanowisk tego typu (poziom skomplikowania tego typu stanowiska spowodował że prototyp powstał dopiero w 1939). W przypadku wyposażenia lotniczego, to podobnie jak na poprzednich jednostkach zostało ono umieszczone na rufie okrętów. Liczba wodnosamolotów zwiększona została do 5 sztuk, a katapult do dwóch. Dzięki przesunięciu wieży centralnej dział 152mm w kierunku dziobu zmieniły się możliwości hangarowania samolotów i konstrukcja samego hangaru. Na okręcie zastosowano również po raz pierwszy zintegrowany maszt z nadbudówką i kominem, z charakterystycznym wygięciem jego końcówki.

Schemat pancernika Richelieu z 1950

Ostateczny projekt został zatwierdzony w sierpniu 1935. Pierwsza jednostka – Richelieu – była budowana w tym samym miejscu co Dunkerque w Arsenal de Brest. Niestety i tu nie odbyło się bez komplikacji. Już dla 215-to metrowej Dunkerque dok był zbyt krótki, a Richelieu miał być o 33 metry dłuższy. Postanowiono i w tym przypadku o budowie kadłuba w częściach (fragment dziobu o długości 43m i rufy o długości 8m zostały zbudowane osobno i przyłączone po zwodowaniu). Stępka została położona 22 października 1935, drugi okręt (Jean Bart) rozpoczęto 12 grudnia 1936. Francuzi rozpoczynając budowę Richelieu złamali traktat londyński. Było to również po części odpowiedzią na angielsko-niemiecki traktat, pozwalający na budowę w Niemczech floty o wyporności 35% floty brytyjskiej, przy tym niemiecki program budowy pancerników zawierał plany budowy jednostek o wyporności 26000t., uzbrojonych w 3x3x280mm (późniejszego typu Scharnhorst).

Kadłub Richelieu po wodowaniu a jeszcze przed przyłączeniem części dziobowej i rufowej

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE PANCERNIKA RICHELIEU:

Wyporność standardowa: 37250t.

Wyporność normalna: 40927t.

Wyporność pełna: 44698t.

Wymiary: 247,85m x 33,08m x 9,9m,

Prędkość maksymalna: 32w.

Uzbrojenie: 2 x 4 x 380mm, 3 x 3 x 152mm, 6 x 2 x 100, 4 x 2 x 37, 20x13,2mm.

Opancerzenie: pancerz burtowy: 327mm, pancerz pokładu głównego: 150/170+40mm, pancerz artylerii głównej: 330mm.

Wyposażenie lotnicze: dwie katapulty, cztery wodnosamoloty.

Załoga: 1569

Richelieu w Tulonie

UZBROJENIE

380/45 Mle 1935

Działa te były ostatnimi działami zaprojektowanymi dla pancerników we Francji. Łącznie wyprodukowano 30 dział (21 przed kapitulacją Francji i 9 po wojnie). Do czasu ewakuacji pancerników z Francji do Afryki Północnej tylko Richelieu był uzbrojony w ciężkie działa w 100 procentach. Na Jean Barcie tylko jedna wieża miała komplet, podczas gdy dwa działa dla drugiej pozostały w St. Nazire (jedno zatonęło wraz ze statkiem który miał je przewieźć do Afryki Północnej, drugie zostało celowo uszkodzone żeby nie wpadło w ręce Niemców po kapitulacji Francji). Pozostałe dwa przechwycili Niemcy, jedno podczas transportu, drugie w zakładach. Poza tymi działami zbudowano jeszcze 5 sztuk tej broni – również przechwyconych przez Niemców. Ci z kolei próbowali wykorzystać je w Norwegii do obsadzenia umocnień nabrzeżnych. Pięć z nich wróciło po wojnie z Norwegii do Francji. W niektórych źródłach podaje się informację że podczas remontu Richelieu w Nowym Yorku działa zostały przegwintowane na brytyjski kaliber 381mm, najpewniej jest to nieprawdą gdyż amerykańskie firmy na podstawie specyfikacji i rysunków francuskich rozpoczęły produkcję pocisków 380mm. Po upadku francuskiej Północnej Afryki w 1942 Richelieu został skierowany na remont do USA gdzie zniszczone działa zastąpiono działami zdjętymi z Jean Barta. Działa wyprodukowane po wojnie posłużyły jako uzbrojenie tego ostatniego. W późniejszym czasie rozpoczęto produkcję pocisków ze specjalnymi opóźniaczami, które miały na celu opóźnienie wystrzału pocisku względem innych dział w wieży. W praktyce testy wykazały dużą skuteczność rozwiązania. Rozrzut w przypadku pocisków bez opóźniacza wynosił nawet 525m, w przypadku pocisków z opóźniaczem wynosił już tylko 300m.

Wieże artylerii głównej na Richelieu

Dane techniczne dział 380mm:

Waga: 94t.;

Szybkostrzelność: do 2 strzałów/minutę;

Masa pocisków: przeciwpancerne 884kg, odłamkowo burzące 879-884kg;

Prędkość wylotowa: od 632m/s (ładunki miotające pomniejszone) do 830m/s (standardowe ładunki);

Żywotność lufy: 200 wystrzałów;

Zapas amunicji: 104szt. na działo;

Zasięg maksymalny: 41700m przy 35º podniesienia;

Poczwórna wieża ważyła 2274t., spoczywała na wałkach stożkowych (w Dunkerque były to kulki toczne), szybkość jej obrotu wynosiła 5º/sek. Działa mimo że sparowane to były zamontowane na osobnych kołyskach (na typie Dunkerque były sparowane, ale umieszczone po dwa na kołyskę). Działa były ładowane pod każdym kątem podniesienia.

Pancernik Jean Bart

152/55 Model 1930

Działa artylerii średniej pancerników były znane już wcześniej z francuskich krążowników lekkich. Specjalnie dla klasy Richelieu wieże zostały przeprojektowane aby była możliwość uzyskania dużych kątów podniesienia i tym samym wykorzystania ich do prowadzenia ognia przeciwlotniczego. Napęd dział i wież był elektro-hydrauliczny, każde z dział było umieszczone na osobnej kołysce. Zasilanie pociskami odbywało się za pomocą potrójnej windy, gdzie umieszczano trzy typy pocisków. Ładowanie odbywało się pod każdym kątem, niestety było to powodem ciągłych zacięć mechanizmów. Ogólnie udane działa nie nadawały się do prowadzenia ognia przeciwlotniczego. W praktyce zacięcia następowały przy ładowaniu dział pod kątem większym niż 45º. W późniejszym czasie zdecydowano o zamianie części tego typu uzbrojenia na działa przeciwlotnicze mniejszego kalibru.

Działa artylerii średniej na rufie Richelieu

Dane techniczne dział 152mm:

Waga: 7,6t.;

Szybkostrzelność: 6-8 strzałów/minutę;

Masa pocisków: przeciwpancerne 56kg, odłamkowo burzące 49kg;

Prędkość wylotowa: do 900m/s;

Żywotność lufy: 350 wystrzałów;

Zapas amunicji: 400szt. na działo;

Zasięg maksymalny: 26960m przy 45º podniesienia;

Pułap: 14000m.

Potrójna wieża ważyła 224t. Była lepiej opancerzona od wież zamontowanych na lekkich krążownikach, na froncie 130mm, z boków 70mm, dach 70mm, tył wieży to 60mm. Prędkość obrotu wynosiła 12º na sekundę.

Działa 152mm podniesione do kąta 90º

100 mm/45 Model 1930

W listopadzie 1939 ,gdy stało się jasne, że automatyczne podwójne działka 37mm ACAD nie będą gotowe na czas, podjęto decyzję o uzbrojeniu Richelieu w działa przeciwlotnicze kalibru 100mm. Działa z mocowaniami pochodziły z demontażu z pancernika Lorraine oraz z baterii w pobliżu Marsylii. Były to takie same działa jak na ciężkim krążowniku Algerie. W celu zwolnienia miejsca na okręcie dla zmontowania nowego uzbrojenia zrezygnowano z dwóch wież dział kalibru 152mm na śródokręciu.

Dane techniczne dział 100mm:

Waga: 1,6t.;

Szybkostrzelność: 10 strzałów/minutę;

Masa pocisków: 13,5 do 15kg;

Prędkość wylotowa: od 765m/s do 780m/s;

Zapas amunicji: 400szt. na działo;

Zasięg maksymalny: 15800m przy 45º podniesienia;

Pułap: 10000m;

Masa całego stanowiska wynosiła 13,5t.

Stanowiska dział 100mm

Urządzenia kierowania ogniem były umieszczone podobnie jak na typie Dunkerque, trzy z nich znajdowały się jedno nad drugim na przednich nadbudówkach, kolejne, dla dział artylerii średniej - na zintegrowanym kominie i ostatnie na nadbudówce. Urządzenia kierowania ogniem artylerii głównej były wyposażone w dalmierz o podstawie 14 metrowej na dziobowej nadbudówce i podstawie 8 metrowej na rufie, poza tym w obu wieżach były zamontowane dalmierze 14 metrowe, stosowane jako awaryjne lub do prowadzenia ognia niezależnego. W przypadku urządzeń kierowania ogniem dział artylerii średniej dwa urządzenia na przedniej nadbudówce miały dalmierze o podstawie 8 i 6 metrów, natomiast na maszcie zintegrowanym 6 metrów. W wieżach artylerii średniej były zamontowane dalmierze 8 metrowe. Oprócz tych urządzeń dwa dalmierze 3 metrowe zamontowano w wieży dowodzenia do wykorzystania przez sztab. Systemy kierowania ogniem miały za zadanie zebrać informacje o kierunku, zasięgu i prędkości przeciwnika i przekazaniu ich do centrali artyleryjskiej. Dane po przeliczeniu na kalkulatorach artyleryjskich trafiały do dział (lub ich obsługi – w zależności w jakim trybie centrala działała).

Działa 100mm na śródokręciu Richelieu

NAPĘD

Na okrętach zamontowano nowy typ kotłów (kotły typu Sural). Były one mniejsze, ale wytwarzały parę o wyższym ciśnieniu (27kg/cm², przy temperaturze 350ºC). Dzięki temu można było ustawić trzy kotły obok siebie, zamiast dwóch jak na typie Dunkerque. Takie rozwiązanie pozwoliło na zmniejszenie liczby kotłowni do dwóch (po trzy kotły na kotłownię). Mimo początkowej nieufności w stosunku do eksperymentalnego typu kotłów okazało się, że rozwiązanie to było niezawodne. System napędowy składał się z dwóch niezależnych zespołów, jeden i drugi stanowił osobną, niezależną jednostkę. Dzięki takiemu rozwiązaniu przy uszkodzeniu jednego z nich drugi działał bez zakłóceń. Cały zespół napędowy wyglądał następująco: pierwsza licząc od dziobu mieściła się kotłownia, za nią maszynownia z przekładniami dla dwóch zewnętrznych wałów napędowych (I zespół), następnie druga kotłownia i znów maszynownia z przekładniami dla dwóch wewnętrznych wałów (II zespół). Każda maszynownia była wyposażona w zestaw turbin (wysokiego, średniego i niskiego ciśnienia, z biegiem wstecznym). Na końcach wałów znajdowały się cztero łopatowe śruby o średnicy 4,88m. Moc na Richelieu miała wynosić 155000KM, przy takiej mocy okręt miał osiągać 32w., przy przeciążeniu maszyn do 179000KM okręt rozwinął na próbach 32,63w. Wojenny zapas paliwa jednostki wynosił 4500t., etat pokojowy to prawie 5900t. Maksymalny zasięg przy 16w. wynosił 9850Mm, przy 20w. 8250Mm, a przy 30w. już tylko 3450Mm. Okręt posiadał jeden ster kierowany przez dwa silniki. Jeden z nich mógł sterować okrętem do prędkości 14w. gdy działały dwa, ograniczeń prędkościowych nie było. Przestawienie steru z pozycji 0º do pozycji 30º odbywało się w czasie 15 sekund. Mechanizm zapasowy steru umożliwiał przestawienie steru z pozycji 0º do pozycji 20º odbywało się to w czasie jednej minuty. W przypadku całkowitej utraty zasilania możliwe było przejście na sterowanie ręczne przy pomocy sześciu specjalnych kół. Do tego potrzeba było do 24 ludzi. Maksymalna prędkość okrętu w tym wypadku musiała wynosić 20w. Przy 16w. obrót ręczny był skuteczniejszy niż obrót za pomocą silnika awaryjnego. Okręty posiadały również turbo generatory prądu o łącznej mocy 6000kW (na zapasowych generatorach diesla moc wynosiła 3000kW).

Przekrój kadłuba pancernika Richelieu

OPANCERZENIE

System ochrony okrętu był podobny do typu Dunkerque, jednocześnie opancerzenie było grubsze. Jedną z modyfikacji było również wprowadzenie dodatkowego pokładu pancernego o grubości 40mm. Miał on wychwytywać odłamki. Główny pas pancerny miał wysokość 6,25m, sięgał 2,5m pod wodę. Był on pochylony pod kątem 15º24'. Jego grubość to 327mm, dodatkowo obsadzony był na 60mm drewna tekowego. Górna krawędź pasa burtowego była umocowana do głównego pokładu pancernego, który miał dwie wartstwy o grubości 150mm + 15mm (nad maszynownią i nad magazynami 170mm). Dół pasa burtowego był połączony z 50mm zakosem dolnego pokładu pancernego (sam pokład pancerny miał 40mm). Poza tym nad wałami napędowymi znajdowała się płyta pancerna o grubości 100mm, a nad maszyną sterową o grubości 150mm. System ochrony podwodnej kadłuba składał się z kilku warstw. Przestrzeń między poszyciem, a pasem burtowym (pancerz burtowy na typie Richelieu był wewnętrzny) była wypełniona masą ebonitową (do 1,5m), podobnie poniżej pasa burtowego. Dalej w głąb kadłuba znajdował się przedział pusty (0,9m – dzięki temu następowała większa absorpcja siły wybuchu torpedy), następnie zbiorniki paliwa (3,4m), za nim znajdował się przedział wypełniony masą ebonitową ( o szerokości 0,67m), za którym znajdowała się gródź przeciwtorpedowa z płyty pancernej o grubości 30mm, kolejny był przedział kablowy. System ochrony podwodnej miał maksymalną głębokość 7m (w porównaniu do 7,5m na Dunkerque). Cytadela zaczynała się grodzią o grubości 355mm na dziobie, a kończyła na grodzi która miała grubość 233mm, poza tym sterówka miała zabezpieczenie w postaci płyty pancernej o grubości 150mm.

Przekrój kadłuba pancernika Richelieu

Wieża dowodzenia miała opancerzenie grubości 340mm z przodu i z boków, natomiast z tyłu było opancerzenie o grubości 280mm. Wejścia chroniły drzwi pancerne o grubości 280mm na dwóch poziomach. Sufit miał natomiast grubość 170mm. Wieże artylerii głównej miały od 170mm do 195mm grubości od góry, czoło miało 430mm, tył 260 i 270mm, boki miały 300mm, barbety natomiast 405mm. Wieże artylerii dodatkowej miały pancerz od 130mm na froncie poprzez 70mm na bokach aż do 60mm na górze.

Jean Bart od dziobu

Jean Bart

Historia służby pancerników typu Richelieu będzie opisana w jednym z następnych materiałach.

Bibliografia:

http://navweaps.com

https://www.naval-encyclopedia.com

https://www.the-blueprints.com

https://www.alabordache.fr

http://www.netmarine.net

John Jordan, Robert Dumas, French battleships 1922-1956, Seaforth Publishing, 2009

W. Garzke, R. Dulin, British, Soviet, French and Dutch Battleships of World War II, United States Naval Institute, Maryland, 1980

https://pl.wikipedia.org

Zapraszam na funpage Druvika: https://www.facebook.com/DruvikYT