Wielkie krążowniki lekkie- czyli jak nie budować okrętów liniowych.

Długi okres pokoju pomiędzy wielkimi mocarstwami poprzedzający wybuch I Wojny Światowej przyczynił się do zderzenia XIX-wiecznej strategii i nowych, XX-wiecznych środków walki.

Wielka Brytania przystępując do wojny w obronie pogwałconej neutralności Belgii, nie przewidywała długotrwałego konfliktu.

Ostatnimi większymi operacjami w jakich brały udział wojska brytyjskie były; podbój Sudanu (kończący Powstanie Mahdiego), Wojny Burskie, i udział w korpusie interwencyjnym tłumiącym Powstanie Bokserów w Chinach.

Wszystkie te operacje miały jednak peryferyjny i kolonialny charakter realizujący cele Pax Britannica.

Ostatnim dużym konfliktem w europejskim wymiarze, był udział w Wojnie Krymskiej 1854-1856. Wówczas francusko- brytyjska operacja desantowa na Krymie (fatalnie przeprowadzona i źle dowodzona), zakończyła się klęską Rosji i upadkiem Sewastopola.

Kiedy więc jesienią 1914 roku front zachodni ugrzązł w okopach, dowództwo brytyjskie postanowiło szukać rozstrzygnięcia śmiałą operacją, która miała przesądzić o wyniku wojny.

Zwolennikami takiej operacji był zarówno Pierwszy Lord Admiralicji- Winston Churchill, jak też powracający jesienią 1914 roku na stanowisko dowódcy Royal Navy (Pierwszego Lorda Morskiego) John Fisher.

Fisher rozpoczął swą morską karierę jako trzynastolatek, biorąc udział w Wojnie Krymskiej.

Admirał energicznie forsował koncepcję desantu morskiego na Pomorzu i ofensywę lądową na Berlin.

Miała być to wspólna operacja, podczas której Royal Navy miała desantować sojusznicze wojska rosyjskie.

Jako wielki propagator budowy krążowników liniowych, Fisher anulował zamówienia na dwa pancerniki typu Revenge/Royal Sovereign wdrażając budowę krążowników liniowych typu Renown.

Niemal jednocześnie podjęto prace nad kolejnymi okrętami.

Ponieważ rząd Asquitha zakazał w początkach 1915 r. budowy nowych okrętów liniowych, Fisher sklasyfikował następne zamówienie jako "wielkie krążowniki lekkie".

Nowe okręty miały charakteryzować się niskim zanurzeniem (co miało umożliwić im operacje w strefach przybrzeżnych) oraz rozwijać większą prędkość niż typ Renown.

Dodatkowym wymogiem był jak najszybszy czas budowy jednostek.

W początku 1915 roku Royal Navy posiadała gotowe 12 podwójnych wież dział kal. 381 mm.

Połowę przeznaczono na dwa krążowniki liniowe typu Renown.

Kolejne dwie planowano umieścić na monitorach typu Marshal Ney. Pozostawały więc tylko 4 wieże, tak więc planowane dwa nowe okręty zostały uzbrojone w dwie podwójne wieże- jedną na dziobie, jedną na rufie.

Przy wielkim pośpiechu, stępkę pod pierwszy okręt- "Courageous" położono 28.03.1915 roku w stoczni Armstrong Whitworth & Co Ltd.

Taką nazwę otrzymał też nowy typ okrętów.

Wodowanie nastąpiło 5.02.1916 r, wejście do służby 28.10.1916 toku.

Stępkę pod drugi okręt- "Glorious" położono 1.05.1915 roku w stoczni Harland and Wolff.

Wodowanie odbyło się 20.04.1916 r, rozpoczęcie służby 14.10.1916 roku.

Były to istotnie WIELKIE krążowniki lekkie.

Kadłub miał długość 239.8 m

Szerokość 24.7 m

przy zanurzeniu 7,1 m.

Wyporność wynosiła; (Light displacement)- 18,180 t. , głęboka- 22, 560 t

("Courageous")

(Light displacement) 18,180 t. ,głęboka - 22,360 t

("Glorious")

HMS "Glorious"

Uzbrojenie główne składało się z dwóch podwójnych wież z działami kal. 381 mm (BL 15-inch Mk I).

Uzbrojenie średnie stanowiło 18 (umieszczonych w potrójnych zestawach) dział kal. 102 mm (BL 4-inch Mk IX) zaprojektowanych dla krążowników liniowych typu Renown.

Dwa znajdowały się na rufie, w osi symetrii, po dwie na każdej z burt, sąsiadując z kominem, oraz w pobliżu mostka.

Uzbrojenie przeciwlotnicze złożone było z dwóch działek kal. 76 mm (QF 3-inch 20 cwt) i 5 karabinów maszynowych Maxim.

Układ kierowania ogniem artyleryjskim składał się z systemu Dreyer Table Mark IV (stosowany w Royal Navy od 1915 roku) wraz z kalkulatorem Dreyer-Elphinstone, oraz dalmierzem Barr & Stroud o bazie 4,6 m.

Okręty miały dwie podwójne podwodne wyrzutnie torpedowe (kal. 533 m), zlokalizowane pod przednią wieżą artylerii głównej.

"Courageous" został dodatkowo wyposażony w tory minowe na rufie, jednak ostatecznie nigdy nie zostały one wykorzystane.

Typ Courageous był niemal pozbawiony pancerza.

Pas pancerny burty miał 51 mm grubości, osadzony na 25 mm poszyciu. Ciągnął się od dziobowej do rufowej wieży artylerii głównej, wystając 7 m nad wodą i 0,45 m pod linią wody. Grodzie poprzeczne miały 51 mm na dziobie i 76 mm na rufie.

Dziób i rufa chronione były 51 mm poszyciem. Pokłady miały grubość 19-25 mm (jeszcze podczas budowy, po Bitwie Jutlandzkiej, w rejonie komór amunicyjnych zwiększono je do 51 mm).

Barbety chronione były pancerzem grubości 178 mm powyżej pokładu i 102 mm poniżej.

Wieże kal. 381 mm chronione były pancerzem (płyta czołowa) 229 mm, (płyty boczne) 178 mm, (ściana tylna) 280 mm, (dach) 108 mm.

Nowym rozwiązaniem był wewnętrzny bąbel przeciwtorpedowy. Miał szerokość 3,65 m i przylegał do ciągłej grodzi przeciwtorpedowej grubości 38 mm.

Brak pancerza został poświęcony na rzecz nowej jednostki napędowej.

Po raz pierwszy na tak dużym okręcie zastosowano turbiny z przekładniami redukcyjnymi i kotły z rurkami o małym przekroju. Wytwarzały one o 30% więcej mocy niż kotły o podobnej masie z dużymi rurami. 18 kotłów typu Yarrow i 4 turbiny redukcyjne Parsonsa dawało projektowaną moc 90 000 KM, i za pomocą 4 wałów napędowych rozpędzało okręty do prędkości 32 w. (faktyczna prędkość na próbach wynosiła; Courageous- 30,8 w, Glorious 31,42 w).

Etatowa załoga na "Courageous" liczyła 787, a na "Glorious" 768 oficerów i marynarzy.

W marcu 1915 zatwierdzono budowę trzeciego okrętu, który nazwano "Furious".

Do czasu położenia stępki 8.06.1915 roku, ze stanowisk odeszli obydwaj propagatorzy operacji desantowych.

Po przystąpieniu Imperium Osmańskiego do wojny (listopad 1914), Winston Churchill przeforsował zorganizowanie Operacji Dardanelskiej- której celem miało być wyłączenie Turcji z wojny i otworzenie Entencie drogi zaopatrzeniowej dla walczącej Rosji, oraz otwarcie drogi wywozu zboża, i poprawienie bilansu handlowego rządu carskiego.

Po początkowym oporze Fishera (którego przekonano że ma być to wstęp do właściwej operacji bałtyckiej), rozpoczęto działania w lutym 1915 roku.

Wielkie straty i późniejsza klapa całej operacji (Ententa straciła 145 tys. zabitych i rannych i ostatecznie zakończono ją w styczniu 1916 roku) spowodowały dymisję Fishera i Churchilla w maju 1915 roku, a w dłuższej perspektywie zniechęciły armię, flotę, a przede wszystkim opinię publiczną do operacji desantowych.

"Tak zakończyła się ekspedycja dardanelska- wspaniały przykład odwagi i wytrwałości żołnierza, smutne świadectwo złego dowództwa, kunktatorstwa i niepewności miarodajnych czynników w Londynie"- Marszałek William Robertson.

Pomimo całkowitej bezzasadności, budowa trzech jednostek była kontynuowana, a HMS "Furious" miał się okazać ostatnim "morskim dzieckiem" Admirała Fishera.

Wobec wykorzystania dostępnych wież kal. 381 mm, okręt został uzbrojony w dwa działa kal. 457 mm, które konstrukcyjnie były powiększonymi wersjami dział 381 mm.

Monstrualne działa oznaczały wzrost masy pocisku do 1494 kg w stosunku do 865 kg dla pocisków 381 mm.

Pierwotny projekt HMS "Furious"

Zmieniono artylerię średnią, montując 8 (następnie 11) dział kal. 140 mm, wykorzystując działa dla anulowanego greckiego zamówienia na krążowniki lekkie (miały to być "Antinavarchos Kountouriotis" i "Lambros Katsonis", które ostatecznie weszły do służby Royal Navy jako HMS "Birkenhead" i HMS "Chester").

Kadłub okrętu został też poszerzony o 2,14 m by poprawić stateczność przy wystrzale z tak ogromnych dział.

Projekt dwóch pojedynczych, ogromnych dział artylerii głównej czynił z "Furious" rodzaj szybkiego monitora.

Barbety zostały zaprojektowane tak, by można było na nie zamontować działa kal. 381 mm, czego jednak nigdy nie wykorzystano.

HMS "Furious" określany jest jako podtyp Furious.

Okręt został zwodowany 16.08.1916, ale podczas prac wykończeniowych podjęto decyzję o przebudowaniu jednostki na okręt lotniczy.

Usunięta została dziobowa wieża kal. 457 mm, a w jej miejsce zainstalowano pokład lotniczy (nieco pochylony ku dziobowi) o długości 69,5 m.

Na rufie, pod pokładem zlokalizowany został hangar lotniczy na 8 samolotów.

Do przenoszenia maszyn służyć miały 2 bomy i pojedyncza winda elektryczna.

HMS "Furious" w pierwszym okresie służby. 1917 r.

Załoga "Furious" liczyła 726 oficerów i marynarzy w pierwotnej konfiguracji i 737 w wersji hybrydowej.

Służba

Pierwsze dwa okręty były wykańczane latem 1916 roku, już po zakończeniu największej batalii morskiej Wielkiej Wojny- Bitwie Jutlandzkiej, która okazała się druzgocącym sprawdzianem dla Grand Fleet.

Próby morskie nowych wielkich krążowników lekkich przeprowadzono w październiku 1916 r. i wykazały one wady konstrukcyjne- szczególnie w przypadku HMS "Glorious".

Przy wysokiej fali, długi, wiotki kadłub doznał silnych naprężeń i wystąpiły liczne wypaczenia zewnętrzne i wewnętrzne kadłuba.

Wystrzelenie torpedy przy pełnej prędkości doprowadziło do wygięcia torpedowej prowadnicy, co poskutkowało rekomendacją do używania ich jedynie przy prędkości niższej niż 23 w.

HMS "Glorious" został wycofany do stoczni gdzie wzmocniono kadłub 130 tonami usztywnień.

"Courageous " przeszedł podobne prace dopiero w 1918 roku.

Okręty przyjęto do służby w styczniu 1917 roku, tworząc 1 Eskadrę Krążowników.

Wiosną tego roku okręty dozbrojono w wyrzutnie torpedowe- dodając aż 12 nawodnych rur, umiejscowionych w podwójnych wyrzutniach po obu stronach wieży Y i masztu rufowego.

Próbę bojową obie jednostki przeszły 17.11.1917 roku, kiedy doszło do II Bitwy pod Helgolandem.

Celem Royal Navy było przechwycenie niemieckich trałowców, oczyszczających zastawione pola minowe wokół wyspy Helgoland.

HMS "Courageous " (jednostka flagowa) i HMS "Glorious" znalazły się na czele sił lekkich (8 krążowników lekkich, 10 niszczycieli) pod dowództwem wiceadmirała Trevylyan'a Napier'a.

Ubezpieczenie stanowiła Eskadra Krążowników Liniowych (5 okrętów) oraz 1 Eskadra Bojowa złożona z 6 okrętów liniowych i 12 niszczycieli.

O godz. 7.30 Napier uderzył na niemieckie trałowce i ich niewielką osłonę.

Idące na przodzie w szyku "Courageous " i "Glorious" skierowały ogień dział głównych w niemieckie krążowniki lekkie, artyleria dodatkowa ostrzeliwała natomiast uchodzące trałowce.

Dowództwo niemieckie, widząc przewagę przeciwnika, nakazało wycofanie się na wschód, co miały wspomóc zasłony dymne rozstawiane przez niszczyciele.

Zgrupowanie brytyjskie wykonało serię niefortunnych manewrów co umożliwiło okrętom niemieckim oderwanie się od przeciwnika.

Prowadzony przez następne 2 godziny pościg był nieskuteczny- oba wielkie krążowniki miały problem z wstrzeleniem się w słabszego przeciwnika na dystansie 13 km.

Zaliczono tylko jedno trafienie artylerii głównej w lekki krążownik "Pillau".

Nie pomogło wsparcie jedynego okrętu liniowego mogącego dotrzymać prędkości obu okrętom- HMS "Repulse".

O godz 8.33 lewe działo dziobowe kal. 381 mm "Glorious" zostało rozerwane przez przedwczesną eksplozję pocisku.

Okręty brytyjskie ryzykowały wciągnięciem w pole minowe, wobec czego Napier przerwał pościg i nakazał odwrót.

Bilans starcia wyglądał następująco; HMS "Courageous " wystrzelił 92 pociski artylerii głównej, nie uzyskując żadnego trafienia.

HMS "Glorious" wystrzeliwując 57 pocisków zaliczył jedno trafienie.

Oba okręty okazały się całkowicie nieskuteczne jako awangarda sił lekkich.

Obawa o stan kadłubów spowodowała że podczas pościgu nie rozwinięto prędkości większej niż 25 w.

Rzeczywiście oba wielkie krążowniki lekkie nie odniosły bezpośrednich obrażeń od przeciwnika, jednak podmuchy salw własnej artylerii wywołały liczne awarie i usterki.

Mimo to, groźnie wyglądający pościg wywołał wrażenie w dowództwie niemieckim, które zaczęło prace nad projektem własnych okrętów o podobnej charakterystyce (na szczęście dla Niemców, nie zrealizowanym przed końcem wojny).

Obydwa wielkie krążowniki lekkie nie wzięły już udziału w żadnej operacji bojowej, odbywając patrole na Morzu Północnym i ćwiczenia.

W 1918 roku, usunięto ostatecznie pochylnie minowe, a na dachach wież umieszczono platformy startowe dla samolotów.

HMS "Furious" przyjęto do służby 26.06.1917 r. jako hybrydę wielkiego krążownika i lotniskowca.

W pierwotnej konfiguracji pokład lotniczy służył jedynie startowi samolotów, które miały być następnie podnoszone przez inne jednostki.

W sierpniu 1917 roku podjęto pierwsze testy lądowania na dziobowym pokładzie lotniczym, zakończone tragicznie- śmiercią kmdr. E.H. Duninga podczas 3 próby lądowania.

Jesienią 1917 roku, okręt wrócił do stoczni, gdzie usunięto rufową wieżę kal. 457. W jej miejscu, pod pokładem umieszczono dodatkowy hangar.

Na pokładzie zamontowano długi na 91,4 m i szeroki na 21,3 m pokład lotniczy.

Dodano nową windę, która była przedłużeniem pokładu.

Rufowy pokład lotniczy został przeznaczony do lądowania samolotów i po raz pierwszy zastosowano na nim system lin hamujących. Lądujące maszyny wyposażono w haki, które przy zetknięciu z pokładem zaczepiały się o liny spowalniające.

Kadłub HMS "Furious" został pokryty kamuflażem deformującym po drugiej przebudowie.

System ten nie działał prawidłowo z powodu zawirowań aerodynamicznych powodowanych przez bryłę nadbudówki i gazami emitowanymi przez komin, dlatego na końcu rufowego pokładu a zaraz za kominem ustawiono ramę z "siatką" mającą łapać lądujące samoloty.

Cały system okazał się kłopotliwy i był przedmiotem dalszych testów.

Ponieważ nadbudówka oddzielała dwa pokłady lotnicze, po jej bokach zamontowano rampy do przesuwania samolotów.

Usunięto jedną parę dział 140 mm, oraz dodano 6 potrójnych wyrzutni torpedowych kal. 533 mm.

HMS "Furious" powrócił do służby 15.03.1918.

Wkrótce z jego pokładu przeprowadzono historyczną operację- Rajd na Tondern.

19.07.1918 siedem samolotów Sopwith Camel wystartowało z pokładu HMS "Furious" nieopodal wybrzeża duńskiego i przeprowadziło w dwóch falach nalot na hangary zeppelinów w Tondern.

Zniszczone zostały L54 i L60 oraz 2 hangary.

Spośród 7 samolotów biorących w ataku, jedynie 3 zdołały powrócić, siadając na wodzie nieopodal lotniskowca, 3 zostały internowane w Danii a jeden zaginął.

Pomimo strat, był to pierwszy zaplanowany nalot lotnictwa pokładowego na cel lądowy.

HMS "Courageous " i HMS "Glorious" wchodziły w skład zespołu, który wyszedł na spotkanie idącej na internowanie Hochseehlotte 21.11.1918, po podpisaniu zawieszenia broni w Compiègne.

Czas pokoju miał zweryfikować przydatność trzech okrętów typu Courageous dla Royal Navy.

Analiza

Okręty typu Courageous zostały zaprojektowane dla jednej operacji, której miraże rozwiały się gdy jednostki znajdowały się na wczesnym etapie budowy.

Autorytet jakim cieszył się admirał Fisher, wielki zwolennik krążowników liniowych, sprawił że nikt nie sprzeciwił się kontrowersyjnemu projektowi.

Wielka energia, ale i pośpiech, z jakim stworzono plany nowych okrętów, położyły się cieniem na ich konstrukcji.

Koszt budowy okrętów był wysoki- dwie pierwsze jednostki kosztowały po 2 mln funtów, co stanowiło 75% ceny pancernika typu Revenge/Royal Sovereign.

Tymczasem gotowe jednostki były w swej pierwotnej konfiguracji skrajnie niedozbrojone i posiadały nikłą ochronę. Praktyka Royal Navy zakładała naprzemienny ostrzał cztero-działowymi salwami, by wstrzelić się w obrany cel.

Wymagało to więc ośmio-lufowej artylerii. Typ Courageous uzbrojony był w zaledwie cztery działa głównego kalibru, co praktycznie minimalizowało skuteczność bojową wielkich krążowników lekkich.

Bitwa pod Helgolandem uwidoczniła nieprzydatność okrętów w starciu sił lekkich. Były to okręty zbyt duże i kruche, trapione silnymi przeciążeniami kadłubów.

Bardzo szybko do okrętów przylgnęły nowe, złośliwe imiona- "Outrageous" oraz "Curious".

Większym kuriozum okazał się jedynie trzeci okręt- HMS "Furious".

Wyposażony w dwa gigantyczne działa, szybki, pozbawiony pancerza, wielki krążownik lekki.

Jedynym realnym atutem okrętów były zastosowane na nich siłownie. Przekładnie redukcyjne były rewolucją na tak dużych jednostkach- było to rozwiązanie wykorzystane wcześniej na krążownikach lekkich typu-C. Zostały one później wykorzystane na innych okrętach Royal Navy.

HMS "Furious" okazał się jednak bardzo ważnym okrętem w świetle rozwoju nowych koncepcji lotnictwa morskiego.

Stopniowa modernizacja na lotniskowiec, umożliwiła przetestowanie wielu rozwiązań, zaadaptowanych następnie przez wszystkie potęgi morskie świata.

O zmianie przeznaczenia opisywanych okrętów dowiemy się w drugiej części artykułu.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

HMS "Courageous"

HMS "Glorious"

Na drugim planie krążownik liniowy typu Repulse.

Wieża A na pokładzie HMS "Courageous" z platformą startową z samolotem Sopwith Camel.

1918 r.

HMS "Furious".

Widoczna rufowa wieża kal. 457 mm.

1917 r.

HMS "Furious".

1917 r.

Pierwsze lądowanie Dunninga.

HMS "Furious"" idąc pełną parą, pod wiatr, niemal równał prędkością z samolotem- pilot musiał ominąć komin i nadbudówkę i skręcić na pokład dziobowy, gdzie został złapany przez marynarzy.