Podczas I wojny światowej, w trakcie budowy pancerników typu Sverige, pojawiły się propozycje budowy okrętów klasy krążownik. Szwecja w tym czasie, poza istniejącymi krążownikami torpedowymi typu Örnen i krążownikiem pancernym Fylgia, nie posiadała żadnych jednostek tej klasy. Jeden z oficerów – Erik Hagg zaproponował w 1916 budowę krążownika rozpoznawczego. Miała to być jednostka wypierająca 3000t., do jego uzbrojenia miały należeć 4 pojedyncze działa 152mm i 6 dział 75mm, poza tym miał on posiadać wyrzutnie torped. Jego prędkość maksymalna to 30w. Przeznaczenie tego okrętu było podobne do przeznaczenia okrętów typu Örnen (zwiad i zwalczanie torpedowców). Dodatkowymi zadaniami miały być ostrzał celów lądowych i szybkie wypady na linie komunikacyjne przeciwnika (było to możliwe dzięki stosunkowo dużej prędkości jednostki), oraz stawianie zapór minowych. Pod koniec I wojny światowej, wobec problemów gospodarczych, ten sam oficer zaproponował budowę jednostki o wyporności zredukowanej do 2500t., również uzbrojonej w 4 działa 152mm. Propozycje te nie spotkały się z pozytywnym przyjęciem.

Krążownik Erika Hagga

W późniejszym okresie pojawiły się inne koncepcje: okręty o wyporności 8600t., uzbrojone w 8 dział kalibru 210mm lub 234mm, jako artyleria pomocnicza miały być zamontowane działa 120mm w ilości 8, dodatkowo na pokładzie znajdować się miały cztery wyrzutnie torped. W takiej konfiguracji prędkość maksymalna okrętu miała wynosić 29w. Tradycyjnie realizację odłożono na okres późniejszy. Po pierwszej wojnie światowej flota Szwecji była w zasadzie najsilniejsza na Bałtyku. Główna siła floty niemieckiej została zniszczona w Scapa Flow, jej odbudowę uniemożliwiały traktaty pokojowe, flota ZSRR (spadkobierca carskiej Rosji) rozczłonkowana i w gruncie rzeczy słaba (problemy z remontami okrętów istniejących i dokończeniem jednostek będących w budowie) spowodowały brak zainteresowania rozwojem szwedzkiej marynarki wojennej. Wierzono również w moc sprawczą Ligi Narodów. Sytuacja gospodarcza Szwecji w latach 20-tych stopniowo wracała do normy (mimo że kraj nie uczestniczył w wojnie to jej skutki były odczuwalne). Zjawiskiem niepożądanym było wysokie bezrobocie. Parlament Szwecji chcąc utrzymać wzrost gospodarczy ograniczał zbrojenia. Wszelkie próby modernizacji floty były negowane przez władze. Kolejne programy rozbudowy upadały. Po wprowadzeniu do służby pancerników typu Sverige nastąpiła stagnacja. Propozycja budowy kolejnego pancernika klasy Sverige została szybko odrzucona przez parlament szwedzki, również projekt pochodzący z 1926 – wersja rozwojowa pancerników typu Sverige – nie spotkał się z zainteresowaniem (wyporność standardowa: 7650t., wymiary: 130m x 18,8m x 6m, prędkość maksymalna: 24w., uzbrojenie: 2 x 2 x 283mm, 6 x 152mm, 4 x 75mm).

Pancernik typu Sverige

Krążownik Gotland

Rząd w tym czasie rozważał koncepcje rozwoju sił zbrojnych. Do wyboru była rozbudowa floty lub sił powietrznych. Rozważania te doprowadziły do planów budowy nietypowych okrętów. Już w 1927 zaproponowano budowę krążownika hangarowego. Zapotrzebowanie na tego typu okręt było związane z małym zasięgiem samolotów bazujących na lądzie. Po dyskusjach nastąpiła zmiana z krążownika hangarowego na lotniczy. Krążownik z zabudowanym hangarem miał zbyt małą pojemność samolotów, w krążowniku lotniczym natomiast maszyny miały parkować na pokładzie. Założenia do projektu takiej jednostki powstały już w 1925. Podstawowym zadaniem były patrolowanie i rozpoznanie na rzecz floty. Wodnosamoloty, które z zasady nie były uzbrojone (dodatkowa masa uzbrojenia powodowała problemy ze startem dociążonego samolotu), miały być wystrzeliwane z katapulty, po czym po misji miały być podejmowane na pokład za pomocą dźwigów lub wracać do baz na wybrzeżu Szwecji. Maszyny stacjonujące na pokładzie okrętu z założenia powinny być małe, lekkie, do ich podstawowego wyposażenia miała należeć radiostacja. W tym czasie rozwój tej technologii był raczej na niskim poziomie, dlatego do przekazywania informacji miały również służyć swego rodzaju kapsuły z wiadomościami (łuski po pociskach, z wiadomością w środku, zrzucane z samolotu).

Krążownik Gotland

Pod koniec lat dwudziestych doszło do obrad komisji, plany obejmowały budowę dwóch jednostek. Przedstawiono szereg projektów o wyporności od niecałych 4000t. do ponad 6000t. wyporności. W trakcie obrad zastanawiano się nawet nad budową lotniskowca dla szwedzkiej floty. Koncepcja ta została jednak odrzucona. W końcu zaprezentowano projekt okrętu o wyporności 4500t., na nim miał znajdować się hangar na 12 wodnosamolotów, uzbrojeniem głównym okrętu miało być 6 dział 152mm. Samoloty miały startować za pomocą dwóch katapult. Maksymalna prędkość miała oscylować w granicach 27w. Po zastrzeżeniach marynarki zmodyfikowano ustawienie uzbrojenia głównego, działa postanowiono umieścić w podwójnych wieżach, w osi symetrii okrętu. Dzięki temu sześć dział mogło prowadzić ogień na jedną burtę (wcześniejsza koncepcja przewidywała prowadzenie ognia z trzech dział na jedną burtę). Do innych modyfikacji należały: likwidacja zamkniętego hangaru (samoloty miały stacjonować na pokładzie), liczbę samolotów zredukowano do 8, a prędkość zwiększono do 29w., tym samym wyporność okrętu wyniosła 5500t. Po otrzymaniu wyceny budowy koszt jednostki okazał się zbyt wysoki (16,5mln koron).

Projekt początkowy Gotlanda z trzema podwójnymi wieżami

Projekt ponownie zmodyfikowano. Tym razem skrócono go o 10m, ustawienie artylerii zmodyfikowano tak, że zamiast dwóch wież na dziobie i jednej przed pokładem lotniczym na rufie, miała pozostać jedna wieża na dziobie jedna przed pokładem lotniczym, natomiast działa z drugiej wieży miały zostać rozmieszczone w kazamatach w nadbudówce okrętu, po jednym na lewej i prawej burcie. Wyporność spadła do 4800t., a prędkość do 27,5w. Zamówienie złożono w czerwcu 1930, nazwa okrętu została ustalona już wcześniej. Okręt miał się nazywać Gotland. Stocznia zaproponowała spawanie jako metody łączenia blach, niestety marynarka szwedzka nie wyraziła na to zgody. Stwierdziła że metoda ta nie jest do końca wypróbowana i może nie wytrzymać naprężeń, elementy kadłuba musiały być łączone nitami, jedynie przy nadbudówkach pozwolono na spawanie. Model okrętu przetestowano w Hamburgu, po czym zmieniono kształt rufy (wzorując się na niemieckich krążownikach typu Köln).

Wodnosamolot Osprey na katapulcie

Kadłub okrętu posiadał 9 przedziałów wodoszczelnych, poza tym nie było żadnych przejść między przedziałami na pokładach. W każdym przedziale znajdowała się pompa do wypompowywania wody w przypadku zalania. Pomieszczenia załogi znajdowały się na dziobie, a na rufie znajdowały się pomieszczenia do obsługi samolotów i warsztaty. Zespół napędowy okrętu składał się z dwóch zespołów. Każdy zespół składał się z 2 kotłów opalanych ropą, para z nich była przekazywana na turbinę z reduktorem. Zespoły te mogły pracować niezależnie w przypadku uszkodzenia. Moc układu napędowego wynosiła 33000KM. Okręt zabierał 800t. paliwa, jego zasięg to 4000Mm przy 12w. Sterowanie okrętu możliwe było z dwóch stanowisk, jedno w wieży dowodzenia drugie z zapasowego stanowiska, poza tym istniała możliwość ręcznego sterowania okrętem, do tego było potrzebnych czterech ludzi. Na okręcie znajdowały się cztery agregaty prądotwórcze, dwa zasilane silnikami diesla i dwa turbinami, moc każdego z nich wynosiła 80kW.

Gotland - widok od rufy

Uzbrojenie

15.2 cm/55 (6") Model 1930

Działa tego typu zostały zbudowane specjalnie dla krążownika Gotland. Sterowanie centralne artylerii było kierowane elektrycznie, obrót następował jednak hydraulicznie. Mimo spięcia artylerii krążownika w system, wszystkie moduły (tak wieże jak i pojedyncze działa) można było kierować osobno. Amunicja była rozdzielna (osobno pocisk i ładunek miotający). Komory amunicyjne znajdowały się pod wieżami, amunicja była dosyłana podajnikami, na wypadek ich uszkodzenia każda wieża miała dodatkowy, awaryjny podajnik, szybkostrzelność dział wynosiła około 5 strzałów na minutę. Kąt podniesienia dział w wieżach wynosił 60º, a w kazamatach 30º. Działa w kazamatach poza tym były obracane ręcznie. Zasięg maksymalny dział w wieżach wynosił 24km, a w kazamatach był ograniczony do 18km. Ładowanie odbywało się przy kącie podniesienia dział między -5º a +20º. Podwójne wieże ważyły 70,9t. Sam pocisk 46,5kg.

Dziobowa wieża dział 152mm

7.5 cm/60 (2.95") Model 1928

Dział tych używano jako artylerii przeciwlotniczej. Na okręcie umieszczono 4 działa, dwa były zamontowane na pojedynczych podstawach i dwa na jednej podwójnej. Działa były naprowadzane ręcznie, pociski mogły być ustawione czasowo na wybuch po wystrzale. Ich zasięg to 16km, pułap natomiast 10,6km. Pojedyncze stanowisko ważyło 3,4t., a podwójne 8,5t. Masa pocisku wynosiła 6,5kg. Maksymalny kąt podniesienia działa to 85º.

Dodatkowo okręt uzbrojony był w działka przeciwlotnicze mniejszych kalibrów 40mm i 25m.

No pokładzie okrętu znajdowały się dwie potrójne wyrzutnie torped kalibru 533mm, na wyposażeniu okrętu znajdowały się również tory minowe, okręt mógł być użyty jako stawiacz min. Szwedzi przykładali również uwagę do szkolenia w zakresie walki nocnej, na wyposażeniu okrętu znajdowały się pociski oświetlające i reflektory, reflektorami można było sterować zdalnie. Podobnie jak wytwornicami dymu.

Podnoszenie wodnosamolotu z wody

Wyposażenie lotnicze

Okręt wyposażono w katapultę Heinkla. Katapulta miała 22m długości po rozłożeniu. Maksymalna teoretyczna pojemność pokładu lotniczego to 11 maszyn (w tym momencie tylna wieża nie mogła być używana). Samoloty były katapultowane z prędkością 100km/h. Szwedzi używali brytyjskich wodnosamolotów Hawker Osprey. Samolot miał rozpiętość 11,3m, długość 9,6m i masę 1675kg. Prędkość maksymalna samolotu to 230km/h, zasięg 885km i pułap 4500m. Dla umieszczenia jak największej liczby samolotów na pokładzie ich skrzydła składały się wzdłuż kadłuba maszyny. Po kilku latach samoloty zestarzały się. Planowano ich wymianę, jednak w tym czasie trwały działania wojenne i były problemy z zakupem sprzętu z Niemiec i z innych krajów uczestniczących w wojnie. Ostatecznie postanowiono o zdjęciu samolotów i zdemontowaniu wyposażenia lotniczego, zamiast tego postanowiono o doposażeniu okrętu w uzbrojenie przeciwlotnicze.

Gotland w całej okazałości

Dane taktyczno-techniczne:

Wyporność: 4600t.;

Wymiary: 134,8m x 15,4m x 4,5m;

Moc maszyn: 28000KM;

Prędkość: 27,5w.;

Zasięg: 4000Mm przy 12w.;

Uzbrojenie: 2 x 2 x 152mm, 2 x 1 x 152mm, 4 x 1 x 75mm, 2 potrójne wyrzutnie torped 533mm

Załoga: 467 + 60 załogi lotniczej.

Wodowanie Gotlanda

Historia służby

Budowę Gotland rozpoczęto w 1930, w 1933 zwodowano a w 1934 wprowadzono do służby. Próby morskie potwierdziły założenia projektowe co do osiągania maksymalnej prędkości (osiągnięto 27,5w.). Okręt poza zadaniami rozpoznawczymi wykonywał zimą dalekie rejsy szkoleniowe z kadetami na pokładzie. O tej porze roku pozostawał w zasadzie jedyną aktywną jednostką w szwedzkiej flocie. Okręt szkolił załogi, reprezentował banderę, z powodu oryginalnej konstrukcji wzbudzał duże zainteresowanie. Pierwszy rejs odbył się na przełomie 1935-1936. Podczas rejsu przez Zatokę Biskajską okręt doznał uszkodzeń, powodem była konstrukcja ciężkiego masztu. Po powrocie na wody macierzyste maszt wymieniono na lżejszy, dodano stępki przeciw przechyłowe. Gotland odbywał rejsy nawet do Meksyku, Afryki Zachodniej, Ameryki Południowej. Po wybuchu II wojny światowej w Europie rejsów zaprzestano. W tym czasie odbywał on patrole i ćwiczenia. W maju 1941, podczas jednych z tego typu ćwiczeń wykryto, a następnie zidentyfikowano pancernik Bismarck i krążownik Prinz Eugen, wychodzące do Norwegii. Gotland popłynął za nimi aż do granicy wód terytorialnych. Informacja została przesłana do sztabu, a za jego pośrednictwem do attache brytyjskiego w Sztokholmie (ten przesłał ją do Londynu). Po zakończeniu wojny wznowiono rejsy szkoleniowe. Okręt odwiedził porty w Europie, Afryce, Ameryce Południowej i Północnej. Od 1956 przesunięto go do rezerwy, ostatecznie wycofano go ze służby w 1960, w 1963 podjęto decyzję o sprzedaży na złom, pocięto go w tym samym roku.

Rzut boczny Gotlanda w pierwszym okresie służby

Do ciekawszych aspektów jego służby należy zmiana sposobu wykorzystania okrętu. Wiąże się to z szybkim starzeniem samolotów pokładowych, a co za tym idzie koniecznością ich ewentualnej wymiany na nowocześniejsze maszyny. Wodnosamoloty typu Osprey planowano zastąpić niemieckimi maszynami typu Heinkel He-114 lub maszyną szwedzką – wersją bombowca Saab B-17. Oba typy były znacznie cięższe i wymagały zabudowy mocniejszej katapulty. W związku z prowadzonymi przez Niemcy działaniami wojennymi nie było to możliwe. Podjęto decyzję o zdjęciu samolotów i wyposażenia lotniczego, a powstałe miejsce zostało przeznaczone na montaż uzbrojenia przeciwlotniczego. Zamontowano na okręcie 4 zdwojone działka 40mm, ponadto modyfikacji uległ układ działek 25mm, zamontowano również 3 działka kalibru 20mm.

Rzut boczny Gotlanda po modernizacji z lat 1943-44

Modernizacja ta została przeprowadzona w latach 1943 do 1944, druga modernizacja miała miejsce w 1955. Obejmowała ona dodanie na okręcie wyposażenia radiolokacyjnego, oraz zwiększenie liczbę działek kalibru 40mm do 12 sztuk. Po części modernizacja z lat 1943-44 była wynikiem obserwacji działań wojennych. Gotland z krążownika lotniczego stał się krążownikiem przeciwlotniczym.

Rzut boczny Gotlanda po ostatniej modernizacji w 1955

Link poprzednich części materiału:

https://warshipy.pl/post/przeglad-szwedzkich-okretow-artyleryjskich-cz-i

https://warshipy.pl/post/przeglad-szwedzkich-okretow-artyleryjskich-cz-ii

Bibliografia:

https://digitaltmuseum.org

https://i.redd.it

https://naval-encyclopedia.com/

https://www.wikiwand.com

Jan Olofsson, Obrona na morzu. Studia o szwedzkiej polityce obrony morskiej w okresie międzywojennym i II wojnie światowej, Forum Navale, 1984, nr40, Axel Abrahamsons Tryckeri AB, Karlskrona 1984,

Adam Fleks, Krążownik Gotland, Okręty wojenne, nr 21, Wydawnictwo „Okręty Wojenne”, Tarnowskie Góry 1997.

Zapraszam na funpage Druvika: https://www.facebook.com/DruvikYT